Phần mềm độc hại là một mối đe dọa dai dẳng đối với bất kỳ người dùng máy tính nào, có thể dễ dàng xâm nhập vào hệ thống và ẩn mình mà người dùng không hề hay biết. Từ spyware theo dõi dữ liệu cá nhân, adware gây phiền nhiễu với quảng cáo liên tục, đến các chương trình độc hại phức tạp hơn, chúng đều có khả năng làm suy giảm hiệu suất máy tính, đánh cắp thông tin và gây ra nhiều rắc rối khác. Việc phát hiện và loại bỏ chúng trở thành một nhiệm vụ cấp bách để bảo vệ dữ liệu và đảm bảo hoạt động ổn định của hệ thống. May mắn thay, với sự hỗ trợ của các công cụ chuyên dụng, bạn hoàn toàn có thể quét sạch hệ thống của mình, phát hiện và gỡ bỏ triệt để spyware, adware cùng các phần mềm độc hại khác đang ẩn náu. Bài viết này sẽ giới thiệu chi tiết 5 công cụ hiệu quả nhất giúp bạn giải quyết triệt để vấn đề về phần mềm độc hại trên máy tính Windows của mình.
1. Process Explorer
Process Explorer là một công cụ mạnh mẽ thuộc bộ Sysinternals của Microsoft, được thiết kế để thay thế và mở rộng chức năng của Task Manager mặc định trên Windows. Chương trình này cung cấp thông tin chi tiết về các tiến trình đang chạy trên hệ thống, bao gồm các tệp tin xử lý (handles) và thư viện liên kết động (DLLs) mà mỗi tiến trình đã mở hoặc tải.
Công cụ này cho phép bạn dễ dàng nhận diện các DLL đáng ngờ đang hoạt động trên hệ thống và xác định chương trình nào đang sử dụng chúng. Ngoài ra, Process Explorer cũng rất hữu ích trong việc theo dõi các vấn đề về phiên bản DLL, xử lý rò rỉ bộ nhớ (handle leaks), và cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách thức hoạt động của Windows cũng như các ứng dụng.
Giao diện Process Explorer đang hiển thị các tiến trình và DLL trên Windows 11
Mặc dù giao diện của Process Explorer có vẻ phức tạp lúc ban đầu, nhưng trên thực tế, nó khá thân thiện với người dùng. Chỉ cần dành một chút thời gian tìm hiểu, bạn sẽ nhanh chóng hiểu được mục đích của nhiều trường thông tin và nút bấm. Tài liệu hướng dẫn của Microsoft về Process Explorer cũng chứa nhiều thông tin quan trọng về cách thức hoạt động và cách sử dụng công cụ này hiệu quả hơn.
Đối với người dùng Windows thông thường, Process Explorer giống như một Task Manager phiên bản “nâng cấp vượt trội”. Bạn không chỉ có thể xem các tiến trình đang chạy trên hệ thống và mức độ tiêu thụ tài nguyên mà chúng gây ra, mà còn có thể chạy quét VirusTotal trực tiếp từ bên trong công cụ. Điều này cung cấp một kiểm tra ban đầu nhanh chóng và một cái nhìn tổng quan về các công cụ tiềm ẩn độc hại trên hệ thống của bạn. Nó cho phép bạn đối chiếu mã băm (hash) của tiến trình với các mã băm đã biết là tốt hoặc xấu, giúp bạn phát hiện xem tiến trình đó có phải là độc hại hay không.
Bạn cũng có thể sử dụng Process Explorer để theo dõi hoạt động mạng của một tiến trình cụ thể. Chỉ cần nhấp chuột phải vào tiến trình bạn muốn kiểm tra, chọn Properties, sau đó điều hướng đến tab TCP/IP. Bạn sẽ thấy tất cả các kết nối mạng đang hoạt động mà tiến trình đó đang sử dụng – một cách rất tiện lợi để kiểm tra xem một chương trình trên PC của bạn có đang kết nối đến các máy chủ độc hại hay không. Một nhược điểm nhỏ của tính năng này là Process Explorer không hiển thị các kết nối mạng trong quá khứ; tuy nhiên, nó cực kỳ hữu ích để xác định các tiến trình độc hại đang chạy ngay lúc đó.
Cuối cùng, Process Explorer còn hiển thị lệnh Command Prompt mà một chương trình cụ thể yêu cầu để khởi chạy, chỉ bằng cách di chuột qua tiến trình trong vài giây. Việc kiểm tra các lệnh này có thể tiết lộ các khóa đặc biệt, cờ (flags), hoặc hướng dẫn mà một chương trình độc hại có thể sử dụng để truy cập vào tài nguyên hệ thống.
2. Autoruns
Cũng là một phần của bộ Sysinternals, Autoruns là công cụ thay thế tab “Ứng dụng khởi động” trong Task Manager, vốn chỉ hiển thị các ứng dụng khởi động cùng Windows. Autoruns vượt trội hơn khi hiển thị tất cả các tiến trình khác, bao gồm tệp DLL, dịch vụ, tác vụ đã lên lịch (scheduled tasks), và thậm chí cả các mục đăng ký (registry entries)—tất cả đều được phân loại rõ ràng dưới các tab riêng biệt.
Giao diện Autoruns hiển thị các chương trình khởi động cùng Windows 11
Autoruns giúp việc phát hiện các tệp thực thi, DLL và tác vụ độc hại có thể khởi động cùng hệ thống Windows của bạn trở nên cực kỳ dễ dàng. Phần mềm độc hại thường thêm các tác vụ đã lên lịch vào Windows, cho phép chúng khởi động cùng hệ thống và duy trì sự tồn tại một cách tự động. Với Autoruns, bạn có thể nhanh chóng kiểm tra các tiến trình đáng ngờ, chạy quét VirusTotal nếu cần, và chấm dứt chúng.
Ngoài việc săn lùng spyware và các chương trình độc hại khác, Autoruns còn rất hữu ích để tối ưu hóa PC của bạn. Thay vì phải truy cập nhiều cửa sổ cài đặt khác nhau rải rác trong Windows, bạn có thể tắt tất cả các chương trình và tiến trình không mong muốn khởi động cùng Windows chỉ trong một lần. Công cụ này cũng có thể hữu ích khi bạn khắc phục sự cố Windows để kiểm tra xem có chương trình nào có thể gây ra lỗi hoặc sự mất ổn định hệ thống trong quá trình khởi động hay không.
Mỗi khi thiết lập một PC Windows mới, tôi đều sử dụng Autoruns và Process Explorer để loại bỏ bất kỳ tệp đáng ngờ hoặc không mong muốn nào. Đây là một trong những cách tốt nhất để loại bỏ bloatware khỏi PC của bạn, bên cạnh việc sử dụng các công cụ bên ngoài như Windows 11 Debloater.
Khi kiểm tra spyware hoặc các chương trình độc hại, tôi thường xem qua tab chính Everything và bỏ chọn bất kỳ chương trình nào có vẻ đáng ngờ hoặc không cần thiết. Đặc biệt chú ý đến tab Scheduled Tasks để tìm bất kỳ chương trình khởi động đã được lên lịch và xác minh rằng tất cả các chương trình đáng ngờ hoặc không mong muốn đều bị tắt. Cần thận trọng để không vô hiệu hóa các tiến trình hệ thống thiết yếu hoặc các mục được ký bởi Microsoft. Nếu không chắc chắn, hãy tìm kiếm tên tệp trên Google hoặc tham khảo VirusTotal trước khi thực hiện hành động.
Sau đó, một lần khởi động lại hệ thống đơn giản sẽ cho thấy liệu các tiến trình bị vô hiệu hóa có gây ra vấn đề hay không. Khi bạn xác định được một tiến trình có vấn đề, bạn có thể xóa vĩnh viễn nó khỏi hệ thống bằng cách nhấp chuột phải vào tiến trình và chọn Delete. Tuy nhiên, lưu ý rằng thao tác này không xóa tệp độc hại (phần mềm độc hại tiềm ẩn). Nó chỉ dừng tiến trình. Khi phát hiện một tiến trình độc hại, bạn cần chạy một công cụ loại bỏ phần mềm độc hại chuyên nghiệp như Malwarebytes.
3. VirusTotal
VirusTotal là một trong những công cụ dễ sử dụng và cơ bản nhất mà bạn nên dùng để kiểm tra xem một chương trình đáng ngờ có độc hại hay không. Ngoài việc kiểm tra từng tệp riêng lẻ để tìm các dấu hiệu độc hại, trang web này còn cho phép bạn kiểm tra URL, mã băm (hash), địa chỉ IP và tên miền so với cơ sở dữ liệu khổng lồ của nó.
Trang chủ VirusTotal hiển thị ô tải lên tập tin hoặc nhập URL để quét
Điều này giúp bạn nhanh chóng kiểm tra xem một tệp hoặc một URL mà một tiến trình trên PC của bạn đang liên lạc có độc hại hay không. Đây cũng là một trong những cách dễ nhất để kiểm tra xem một tệp đã tải xuống có an toàn trước khi sử dụng.
Công cụ này kiểm tra các tệp của bạn với hơn 60 công cụ chống virus từ các nhà cung cấp khác nhau. Vì các chương trình chống virus khác nhau và không phải lúc nào cũng có thể xác định được một tệp độc hại, VirusTotal là một cách tuyệt vời để kiểm tra một tệp với càng nhiều công cụ chống virus càng tốt chỉ trong vài cú nhấp chuột.
Vì là một công cụ trực tuyến, VirusTotal cũng không phụ thuộc vào nền tảng, nghĩa là bạn có thể tải lên một tệp từ bất kỳ thiết bị nào. Điều này giúp tiết kiệm rất nhiều thời gian và công sức, đặc biệt nếu bạn muốn kiểm tra một tệp bạn tìm thấy trên điện thoại hoặc máy tính bảng của mình. Tuy nhiên, kết quả của nó không mang tính quyết định, như bạn sẽ thấy khi một số công cụ chống virus báo cáo vấn đề trong khi những công cụ khác bỏ qua. Đó là lý do tại sao tốt nhất nên sử dụng VirusTotal như một phần của hệ thống đa tầng để kiểm tra các phần mềm gián điệp, quảng cáo và phần mềm độc hại tiềm ẩn.
4. Malwarebytes
Malwarebytes là một trong những chương trình chống malware và chống virus tốt nhất mà bạn có thể cài đặt miễn phí. Nó thường xuyên phát hiện các tệp mà các chương trình chống virus khác bỏ sót, bao gồm cả Windows Security—giải pháp chống virus tích hợp của Microsoft cho Windows.
Malwarebytes đang thực hiện quá trình quét tìm phần mềm độc hại trên máy tính Windows
Malwarebytes đặc biệt hiệu quả trong việc phát hiện adware. Nó cũng có thể cách ly và loại bỏ adware được tích hợp trong các công cụ của Microsoft như Edge, điều mà Windows Security thường bỏ qua. Chương trình cũng có một bộ công cụ tích hợp cho phép bạn tinh chỉnh cài đặt quyền riêng tư của Windows và kiểm soát các ứng dụng khởi động. Nếu bạn chọn đăng ký Malwarebytes, bạn cũng sẽ nhận được một VPN tích hợp và các tùy chọn bảo vệ bổ sung, cũng như tùy chọn để bật quét hệ thống theo thời gian thực để phát hiện các mối đe dọa đến.
Nói rõ hơn, bạn có thể thực hiện tất cả những điều này với Windows Security hoặc bất kỳ phần mềm chống virus nào khác mà bạn đang sử dụng. Tuy nhiên, các bản quét của Malwarebytes có xu hướng sâu hơn và thường phát hiện các tệp mà các chương trình chống virus khác có thể bỏ sót. Ngoài ra, giao diện của nó dễ điều hướng hơn nhiều nếu bạn không phải là chuyên gia máy tính, đảm bảo rằng mọi người đều có thể dễ dàng nhìn thấy các tệp đáng ngờ và quyết định phải làm gì với chúng.
5. Spybot – Search & Destroy
Spybot chắc chắn có phần lỗi thời ở thời điểm hiện tại; tôi vẫn nhớ mình đã từng sử dụng nó để tìm spyware từ những ngày đầu của Kazaa và Limewire. Tuy nhiên, mặc dù giao diện người dùng đã lỗi thời, nó vẫn là một công cụ thực sự hữu ích để tìm và loại bỏ adware và spyware khỏi máy tính của bạn, vì nó đặc biệt nhắm mục tiêu vào chúng. Spybot có đi kèm với một thành phần chống virus bổ sung, nhưng nó không được bao gồm trong phiên bản miễn phí.
Giao diện Spybot – Search & Destroy đang quét tìm spyware trên hệ thống Windows
Ngay cả khi không có công cụ chống virus, Spybot vẫn là một ứng dụng chống spyware tiện dụng để bổ sung cho chương trình chống virus hiện có của bạn. Quá trình thiết lập cũng trực quan và cho phép bạn lựa chọn giữa việc thiết lập công cụ để bảo vệ tự động hoặc cấu hình cài đặt thủ công.
Các tính năng chính của nó bao gồm phát hiện và loại bỏ spyware, adware, phần mềm theo dõi, keyloggers và các chương trình không mong muốn khác. Phiên bản miễn phí cũng bao gồm tính năng System Immunization, bảo vệ hệ thống của bạn chống lại phần mềm độc hại bằng cách chặn quyền truy cập vào các trang web được biết là lưu trữ phần mềm độc hại hoặc phần mềm không mong muốn khác. Nó cũng chặn cookie theo dõi và plugin trình duyệt được biết là chứa phần mềm độc hại. Bạn cũng nhận được tiện ích kiểm soát chương trình khởi động và quét rootkit.
Hầu hết các tính năng mạnh mẽ khác của Spybot đều yêu cầu trả phí. Tuy nhiên, khi bạn sử dụng nó kết hợp với các công cụ khác như Autoruns, Process Explorer và một chương trình chống virus, nó cung cấp đủ khả năng để bảo vệ khá toàn diện ở gói miễn phí.
Phần mềm gián điệp có thể rất tinh vi, và việc tìm thấy nó trên hệ thống của bạn, đôi khi ngay cả với các công cụ phù hợp, cũng có thể khó khăn. Tuy nhiên, nếu bạn thực hiện nhiều kiểm tra với các công cụ phù hợp, chúng sẽ trở nên tương đối dễ phát hiện và thậm chí dễ loại bỏ hơn. Để đạt kết quả tốt nhất, hãy bắt đầu với Autoruns và Process Explorer để xác định các tiến trình và mục khởi động đáng ngờ. Sau đó, xác nhận bất kỳ tệp đáng ngờ nào với VirusTotal. Cuối cùng, chạy quét toàn bộ hệ thống với Malwarebytes và/hoặc Spybot để loại bỏ bất kỳ thứ gì đang ẩn mình trong nền.
Bạn đã từng gặp rắc rối với phần mềm độc hại chưa? Công cụ nào trong số này đã giúp bạn khắc phục vấn đề? Hãy chia sẻ kinh nghiệm của bạn trong phần bình luận bên dưới nhé!
